ریسک پذیری در نوجوانی
دوران نوجوانی یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین مراحل رشد انسان است. در این دوره، نوجوان با تغییرات جسمی، روانی، شناختی و اجتماعی متعددی روبه‌رو می‌شود که او را در معرض تصمیم‌گیری‌ها و رفتارهایی متفاوت از دوران کودکی قرار می‌دهد. یکی از ویژگی‌های بارز این مرحله، تمایل به ریسک‌پذیری است؛ ویژگی‌ای که اگر به‌درستی درک و هدایت نشود، ممکن است پیامدهای زیانباری به‌دنبال داشته باشد. در این مقاله به بررسی دلایل، انواع، پیامدها و در نهایت راهکارهای مدیریت رفتارهای پرخطر در نوجوانان پرداخته می‌شود.
۱) تغییرات زیستی و مغزی
نوجوانی با دگرگونی‌های عمده‌ای در سطح مغز و بدن همراه است. در این دوره، بخش‌هایی از مغز که مسئول لذت و پاداش هستند (مانند آمیگدالا و سیستم دوپامینرژیک) سریع‌تر از بخش‌های مسئول تصمیم‌گیری منطقی (مانند قشر پیش‌پیشانی یا prefrontal cortex) رشد می‌کنند. این عدم تعادل در رشد، باعث می‌شود نوجوانان نسبت به پاداش‌ها، هیجان‌ها و تجربیات جدید، واکنش سریع‌تر و قوی‌تری نشان دهند، در حالی که توانایی مهار خود و ارزیابی پیامدهای رفتارهایشان هنوز کامل نشده است.
۲) هویت‌یابی و نیاز به استقلال
در این دوران، نوجوانان در تلاش‌اند تا هویت فردی خود را پیدا کنند و از وابستگی به خانواده عبور کرده و استقلال فکری و رفتاری خود را تثبیت کنند. در فرآیند این استقلال‌خواهی، برخی از نوجوانان ممکن است رفتارهایی مخالف با هنجارهای اجتماعی یا خانوادگی از خود نشان دهند تا به‌نوعی خودمختاری و استقلالشان را به‌رخ بکشند. این رفتارها می‌توانند شامل مصرف مواد، رانندگی پرخطر، فرار از مدرسه یا رفتارهای جنسی زودهنگام باشند.
۳) تأثیر گروه همسالان
یکی از مؤثرترین عوامل در رفتار نوجوان، گروه همسالان است. نوجوانان برای پذیرفته شدن در گروه دوستان و احساس تعلق، ممکن است رفتارهایی انجام دهند که به‌تنهایی حاضر به انجام آن‌ها نبودند. پدیده‌ای به‌نام “فشار همسالان” سبب می‌شود نوجوان تحت تأثیر نظرات و توقعات دیگران، وارد موقعیت‌های پرریسک شود. این موضوع به‌ویژه در حضور گروه، شدت می‌گیرد، زیرا نوجوان در حضور دیگران تمایل بیشتری به رفتارهای مخاطره‌آمیز برای کسب توجه یا مقبولیت دارد.
۴) تجربه‌گرایی، کنجکاوی و هیجان‌طلبی
بسیاری از نوجوانان صرفاً به‌دلیل کنجکاوی یا جست‌وجوی هیجان وارد موقعیت‌های پرریسک می‌شوند. ویژگی طبیعی این دوره، تمایل به کاوش دنیای اطراف و تجربه موقعیت‌های جدید است. تجربه‌های تازه برای نوجوان جالب و تحریک‌کننده‌اند و حتی گاهی بدون درنظر گرفتن عواقب، وارد مسیرهایی می‌شود که صرفاً به‌خاطر تازگی یا ممنوع بودنشان جذاب هستند.
۵) انواع رفتارهای پرریسک در نوجوانان
رفتارهای پرریسک در نوجوانان شکل‌های مختلفی به‌خود می‌گیرند که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• مصرف دخانیات، الکل یا مواد مخدر
• رانندگی بی‌احتیاط یا بدون گواهی‌نامه
• خشونت و درگیری فیزیکی
• رفتارهای جنسی بدون محافظت
• غیبت از مدرسه یا ترک تحصیل
• رفتارهای خطرناک در فضای مجازی (چالش‌ها، اشتراک اطلاعات خصوصی و…)
۶) پیامدهای منفی ریسک‌پذیری کنترل‌نشده
ریسک‌پذیری اگرچه بخشی طبیعی از رشد روانی و اجتماعی نوجوانان است، اما در صورت عدم هدایت مناسب، پیامدهای زیانباری به همراه دارد:
• افت تحصیلی و ترک تحصیل
• ابتلا به بیماری‌های جسمی و روانی
• بزهکاری و درگیری با قانون
• از بین رفتن اعتماد خانواده و مدرسه
• آسیب به آینده شغلی و تحصیلی
• مشکلات ارتباطی در خانواده و جامعه
۷) راهکارهای مدیریت ریسک‌پذیری در نوجوانان
مدیریت ریسک‌پذیری نوجوانان نیازمند رویکردی چندجانبه، همدلانه و علمی است. راهکارهای مؤثر شامل موارد زیر است:
الف) آموزش مهارت‌های زندگی
یاد دادن مهارت‌هایی مانند «نه گفتن»، «تفکر انتقادی»، «حل مسئله»، «مدیریت هیجان‌ها» و «تصمیم‌گیری» به نوجوانان، باعث می‌شود آن‌ها در موقعیت‌های پرخطر بهتر عمل کرده و از پیامدهای منفی پیشگیری کنند.
ب) ایجاد ارتباط صمیمی والدین و نوجوان
رابطه‌ای گرم، بدون قضاوت و مبتنی بر اعتماد بین والدین و فرزندان، زمینه را برای گفت‌وگو درباره مسائل حساس فراهم می‌کند و باعث می‌شود نوجوان در مواجهه با خطرات به خانواده مراجعه کند.
ج) تقویت اعتماد به نفس و هویت مثبت
برگزاری کارگاه‌ها و فعالیت‌هایی که به نوجوانان احساس ارزشمندی، هویت پایدار و تصویر مثبت از خود بدهد، مانع از گرایش به رفتارهای پرخطر برای اثبات خود می شود.
د) نظارت غیرمستقیم و آگاهانه
والدین و مربیان باید با دقت اما بدون سخت‌گیری افراطی، از فعالیت‌های نوجوانان آگاه باشند و در عین حفظ حریم شخصی، مراقبت لازم را انجام دهند.
هـ) جایگزین‌سازی رفتارهای سالم و هیجان‌انگیز
تشویق نوجوانان به مشارکت در ورزش، هنر، فعالیت‌های داوطلبانه و برنامه‌های اجتماعی، کمک می‌کند انرژی و نیاز به هیجان آن‌ها در مسیرهای مثبت تخلیه شود.
و) آموزش همسالان
استفاده از خود نوجوانان برای آموزش و تأثیرگذاری بر گروه همسالان، به‌عنوان «رهبران نوجوان» یا همیاران مشاور، می‌تواند اثرگذاری زیادی در پیشگیری از رفتارهای پرخطر داشته باشد.
ریسک‌پذیری در نوجوانی بخشی طبیعی از رشد است اما در صورت بی‌توجهی، می‌تواند به چالش‌های جدی فردی و اجتماعی منجر شود. با شناخت دقیق عوامل تأثیرگذار، درک نیازهای نوجوانان، و استفاده از رویکردهای آموزشی، روانشناختی و خانوادگی، می‌توان این انرژی را به سمت رشد، خلاقیت و شکوفایی هدایت کرد. جامعه‌ای که نوجوانانش را بشناسد و حمایت کند، آینده‌ای روشن‌تر خواهد داشت.
اگر والدین در مسیر ارتباط با نوجوان خود با چالش یا مسئله‌ای مواجه هستند، مشاوران و متخصصان مجموعه‌ی پرگار در کنار آن‌ها هستند. تیم متخصص پرگار با رویکرد علمی، همدلانه و حرفه‌ای آماده است تا والدین را در درک بهتر نوجوانان و مدیریت رفتارهای پرریسک یاری دهد. هیچ پدر و مادری در این مسیر تنها نیست—ما اینجاییم تا همراه باشیم.
نظرات